Ќажетті заттар мен жабдыќтар: жўмыс ережесі жазылєан плакаттар, доп, ватман ќаєазы, ќара, аќ, ќызыл, сары, жасыл жјне кґк тїсті ойыншыќ ќалпаќ, жаєымсыз феномендер жазылєан ватман бет (жалќаулыќ, бірбеткейлік, ќорќыныш, агрессия, ќызєаныш).
Сабаќтыѕ барысы:
1. Танысу. Топ мїшелеріне ґздерін таныстыру жјне семинар-тренингтен ќандай нјтиже кїтетіндіктерін білдіру ўсынылады.
2. Топ жўмысыныѕ ережесін ќабылдау.
• Атаулы карточка ережесі (мїшелері бір-бірімен таныс емес топтарда ќолданылады). Бўл топ мїшелері мен жїргізушілерге бір-бірін есте саќтау мјселесін шешу їшін ќажет.
• Тренингке ќатысу ережесі. Јрбір ќатысушы жўмыс уаќытында тренингке ќатысуєа тиіс. Бўл сабаќты жібермеу жјне оєан кешікпеуге міндеттейді.
• «Ќазір жјне осы жерде» ережесі. Топ мїшелері жјне олардыѕ жўмысы туралы «ќазір жјне осы жерде» айтамыз, талќылауды кейінге ќалдырмаймыз, сыртќа шыєармаймыз. Јркім ґзі їшін маѕызды аќпаратты, ойды, сезімді осы жерде талќыєа салады.
• Жалпы белсенділік ережесі. Жўмыс нјтижесі жалпы топтыѕ жјне оныѕ јрбір мїшесініѕ белсенділігіне байланысты.
• Маѕызды аќпарат ережесі. Еѕ маѕыздысын єана айтамыз. Бізге јркімніѕ пікірі маѕызды. Бір мезгілде бір єана адам сґйлейді.
• Ойлар мен сезімдерді бґлісу ережесі. Ойлармен бґлісу талап етіледі - ґз ойларымыз, пайымдарымыз, тўжырымдарымызбен бґлісеміз. Сезімдерімізбен бґлісу талап етіледі – не сезінеміз, не їшін ќайєырамыз, нені тїйсінетіндіктеріміз туралы хабарлаймыз. Біреуді ґзімізше баєалау жјне біреудіѕ намысын ќорлауєа тыйым салынады.
3. «Бізді сізбен... біріктіреді» жаттыєуы. Маќсаты: ґзара келісім, бірлікке келу, топты жўмысќа жўмылдыру. Жїргізушініѕ ќолында доп, оны топтыѕ кез келген мїшесіне лаќтыра отырып: «Бізді сізбен ..... біріктіреді» (мінез-ќўлыќ белгісі, сыртќы пішін-кейпі мен киім їлгісі немесе тјртіп ерекшелігі) деген сґздерді айтады. Допты алєан топ мїшесі бўнымен келіссе: «Мен келісемін», ал бір нјрседен кїпті болса: «Мен ойланайын» деп жауап береді.
4. Толєаныс (рефлексия). Јрбір орындалєан жаттыєудан соѕ ќатысушылар ґздерініѕ жаттыєу кезінде ќандай сезімде, жаєдайда болєандыќтары туралы, жўмыс кезінде пайда болєан ой-толєаныстары туралы баяндайды немесе жїргізушініѕ сўраќтарына жауап береді.
5. «Толерантты адам» топтыќ жўмысы. Маќсаты: ќатысушыларды бірде – бір адамныѕ 100% толерантты болмайтындыќтарын, толеранттылыќтыѕ пайда болуына жјне ондай мїмкіндіктердіѕ тґмендеуіне алып келетін факторлардыѕ болу фактісін мойындауларына алып келу. Ќатысушылар шеѕбер бойынша адамды толерантты тўлєа ретінде танытатын ќасиеттерді атап шыєады; жїргізуші оларды ватманєа немесе таќтаєа жазып тўрады. 0%-дан 100 % дейінгі шкала бойынша ќатысушы ґзініѕ толеранттылыќ деѕгейін аныќтайды. Јрбір ќатысушы ґмірде толерантты болуєа ќандай жаєдай јсер етеді немесе ќандай жаєдай кедергі келтіретіндігі жґнінде ґз ойларын ортаєа салады. Пікір алмасуды жандандыру їшін жїргізуші тґмендегі сўраќтармен жетелеп отыруына болады: Мына сґздіѕ мјнін ќалай тїсіндірер едіѕіз: «Адамныѕ ґз баєасы мен оныѕ іс-јрекетініѕ баєасы – екеуі бір нјрсе ме»? Адамды басќалармен салыстыру ќалай интолеранттылыќќа алып келеді? Мектептегі баєалау жїйесі толеранттылыќ сананыѕ ќалыптасуына ыќпал ете ме?
6. «Жауапкершілікті сезіну» жаттыєуы. Маќсаты: топ мїшелеріне ґз проблемаларыныѕ шешілмегеніне жауапкершілікті сезінулеріне мїмкіндік беру. Жаттыєу шеѕберде орындалады. Јрбір ќатысушы ґз ґмірінде болєан кикілжіѕ немесе ќиын жаєдайлар туралы естеріне тїсіреді. Содан кейін ол ол туралы јуелі «Жаєдай ќўрбандыєы» позициясынан (мысалы: «Меніѕ кабинетімде не теледидар, не бейнемагнитофон жоќ, сондыќтан мен сабаќтарымды ґзім ойлаєандай ґткізе алмаймын» ), сосын «Ґзін-ґзі жоєары ќўрметтейтін, алайда жаєдайєа байланысты ґзін «ґз деѕгейінде кґрсете алмаєан» жауапкершілікті адам позициясынан јѕгімелеп береді (мысалы:
« Оќытудыѕ техникалыќ ќўралдары мјселесіне келгенде меніѕ оќу ісі меѕгерушісі алдында табандылыєым жетпейді»).. Топ мїшелері бірін бірі комментарисіз тыѕдайды.
7. Толєаныс (рефлексия). Осы кезде сіз не сезіндіѕіз? Проблемаларды ґзгерткен кезде сіз ќандай кїйде болдыѕыз? Нјтижесінде сіздіѕ ґз-ґзіѕізді ќўрметтеудегі пікіріѕіз ґзгерді ме?
8. «Міне мен ќандаймын!» жаттыєуы. Маќсаты: топќа ќатысушыларєа басќалардыѕ ґздеріне назар аударуларын жаѕаша ќабылдаудаєы кґѕіл кїйлерін сезінулеріне мїмкіндік беру, келісім мен жайлылыќ жаєдайын ќалыптастыру. Топтыѕ барлыќ мїшелері екі шеѕбер жасап (сыртќы жјне ішкі), бір-біріне ќарама-ќарсы тўрады. Ќарама-ќарсы тўрєандар ґзара жўп ќўрады. Жўптыѕ бірінші мїшесі екіншісіне шын кґѕілден ќошемет білдіріп, маќтау не мадаќтау айтады. Екіншісі оєан: иј, јрине, алайда, одан басќа да мен...(ол ґзін ќай жаєынан баєалайды, неге назар аудару ќажет деп есептейді) деп жауап ќайтарады. Жўптасыныѕ сыртќы тїріне, мінез-ќўлќына, даєдыларына, іс-јрекетіне назар аударып, ќошемет айтуєа болады. Бўдан кейін серіктестер рґлдерімен ауысады, одан јрі солєа бір адым аттайды, осылайша жаѕа жўптар пайда болады. Шеѕбер толыќ аяќталєанша жаттыєу ќайталана береді.
9. Толєаныс (рефлексия). Жаттыєуды орындап болєасын ќатысушылар оны мына схема бойынша талдайды: Басќаєа назар аударєанда сіз ќандай сезімде болдыѕыз? Сізге ґзгелер назар аударєандаєы кґѕіл кїйіѕіз ќандай болды? Сізге осылайша кґѕіл аударып, ќошемет кґрсеткен кезде жауап ќайтару оѕай болды ма? Неге? Т.с.с.
10. Дау-дамайлы жаєдайды талќылау. Маќсаты: интолеранттыќ жаєдайєа назар аударту, дау-дамайлы жаєдайда туындайтын кґѕіл кїйді сезінуге кґмектесу.
Жїргізуші топќа јѕгіме оќып береді (бір сыныпта болєан дау-дамайлы оќиєа): «Осыдан жеті жыл бўрын меніѕ сыныбымда мынадай бір оќиєа болды.Јдеттегідей жыл аяєында біз бїкіл сынып болып суретке тїскен болатынбыз.Сыныпта кґзі ќыли ќыз бала болды. Суретте оныѕ бўл кемшілігі айќын кґрініп ќалєан екен. Мен оќушыныѕ ґзініѕ бўл дене кемшілігі їшін ќатты кїйзелетінін білетіндіктен ол їшін уайым шектім. Мен сыныпќа келген кезде оќушылар суретті алєаннан кейін бір оќушы баланыѕ суреттегі ќыздыѕ кґзін кґрсетіп, оны мазаќ еткенін, ал ол сорлыныѕ оєан ќорланып жылаєанын айтќандаєы меніѕ кґѕіл-кїйімді кґрсеѕіз єой.. . Мен ґз оќушыларым їшін ўялдым жјне ќатты жабыќтым. Неге осылай болды екен? Ќыздыѕ сыртќа шыєа тўруын сўрап, мен ґз оќушымныѕ ќылыєын адамдардыѕ еѕ јлсіз тўстарын таѕдап алып ќорлаєан фашистердіѕ жауыздыќ іс јрекеттеріне теѕеген жалынды сґздер айттым. Оќушылар да меніѕ жаєдайымды кґріп, адамшылыќќа жат ќылыќты жаппай жазєыра жґнелді. Ал осы жаєымсыз іс јрекеттіѕ иесі ґз ќылыєы їшін ўялудыѕ орнына ешбір ґкінбейтіндей сыѕай танытты, ал мен болсам айтќан сґздерім оны ойландырып, ґзініѕ оясыздыєы їшін ќыздан кешірім сўрайды єой деген ойда болатынмын. Келесі кїні ол баланыѕ ата-анасы арызданып келіп, мені сабаќ їстінде директордыѕ кабинетіне шаќырып алєанда таѕќалысымда шек болмады. Олар ґз наразылыќтарын дґрекі тїрде білдіре отырып, балаларын фашиске теѕегенім їшін кешірім сўрауымды талап етті. Мен сыныптаєы барлыќ болєан жјйді ретімен тїсіндіруге тырыстым, біраќ мені тыѕдаєан да, тїсінуге тырысќан да ешкім болмады. Басќа баланыѕ ќайєысымен ешкім есептеспеді. Ата-аналар бўл жаєдайда тек ґз балаларыныѕ жазыќсыз жјбірленгенін єана кґрді. Маєан јртїрлі жала жабылып, тїрлі ќоќан- лоќы жасалынды.. Мені еѕ таѕдандырєаны дау-дамайды тезірек шешу їшін тез арада кешірім сўрауымды талап еткен директордыѕ позициясы болды. Мен ґзімніѕ бўл жаєдайдаєы іс јрекетімді дўрыс деп санадым жјне кешірім сўрау туралы ойлаєан да жоќпын. Мен баланыѕ ата-анасы ујде еткен ќиындыќтарды ќарсы алуєа дайындала бастадым, басќаша жасай да алмайтын едім. Алайда жанжал ґз-ґзінен шешілді. Директор мен їшін бўл ата-анадан кешірім сўрады. Мен кїні бїгінге дейін осы кґріністі кґз алдыма елестетіп, ґзімді кемсіткен жјне ар-ожданымды аяќ асты еткен оќиєа ретінде еске аламын. Маєан ґз ќўќыєын ќорєай алмайтын, ґзініѕ ар-намысын оп-оѕай аяќ асты ететін мўєалімдердіѕ жаєдайы аянышты болып кґрінеді ».
11. Толєаныс.
12. «Алты тїрлі тїсті ќалпаќ» жаттыєуы. Маќсаты: топ мїшелеріне кез келген жаєдайдан алып шыєатын жол бар екендігін, не нјрсеніѕ болсын ўнамсыз жаќтарымен ќатар кїшті жаќтарыныѕ болатындыќтарын тїсінулеріне кґмектесу. Жїргізуші жоєарыда сипатталєан жаєдайды алты сиќырлы ќалпаќтыѕ кґмегімен ќарастыруды, алайда еѕ алдымен олардыѕ тарихы туралы тыѕдауды ўсынады. Баяєы заманда ќалпаќ жасайтын шебер ґмір сїріпті. Ол адамдарды сїйкімді, ґз-ґздеріне сенімді ќылатын ќалпаќ жасайды екен. Бір кїні шебер дїниеден озып, шеберханасы артындаєы ќалєан алты баласына мўра болып ќалады. Одан олар тігіншілік ќўралдарын, тїрлі тїсті фетр ќалдыќтарын жјне јртїсті алты ќалпаќ тауып алады. «Бўл јкеміздіѕ кґзі тірісі кезіндегі алєан соѕєы тапсырыстары болар, иелері келсе біз ќалпаќтарды кґп аќшаєа сатамыз» деп ойлайды олар. Уаќыт ґтіп жатты, біраќ ќалпаќќа ешкім келмеді. Балалар ќалпаќќа таєы да бір ќарап, оларды ґздері алмаќ болып шешті. Олардыѕ біреуі-аќ, екіншісі-ќара, їшіншісі – ќызыл, тґртіншісі-сары, бесіншісі-жасыл, алтыншысы-кґк ќалпаќты алады. Бўдан јрі адам таѕќаларлыќ оќиєалар ґріс алады. Аќ ќалпаќты киюші фактілер мен цифрларды тез талдай алатын болды, оќиєалардыѕ барысын жіті ќадаєалап отырды, алайда барлыќ эмоциясын мјѕгілікке жоєалтты. Ќара ќалпаќ кигені барлыєына кїдікпен кїмандана ќарауды шыєарды, барлыєыныѕ кемшіліктері мен жаєымсыз салдарларын єана кґрді. Ќызыл ќалпаќ киюші эмоциямен єана ґмір сїрді, ол барлыќ оќиєаларды тереѕ сезіне білді, алайда барлыќ уаќытта бірдей ґз эмоциясын тежей алмады. Сары ќалпаќтыѕ иесі ќоршаєан ортаныѕ тек жаќсы жаќтарын єана кґре білді. Шынайы оптимистіѕ кґѕіл кїйіне ешкім ќаяу тїсіре алмайтын. Жасыл ќалпаќтыѕ иесі ґзініѕ тереѕ шыєармашылыќ мїмкіндіктерін ашып, ґнердіѕ аясында ґмір сїрді. Кґк ќалпаќтыѕ иесі зерттеушілік ќасиетке ие болып јртїрлі жаєдайдан ґзі їшін ґмірлік сабаќ алуєа їйренді. Ќалпаќшыныѕ балалары бірнеше жылдан кейін кездескенде бірде - бір ќалпаќтыѕ тек бір адамєа єана ќызмет ете алмайтынын, оларды кезекпен киген кезде адам айтќысыз рухани баюєа болатыны туралы пікірге келеді. Сонымен біз ќолымызєа ќалпаќ толы ќорапты аламыз да аќ ќалпаќтан бастаймыз. Оны киген кезде берілген жаєдайдаєы фактілерді ґз ретімен санамалап, жїйеге келтіру ќабілетіне ие боламыз. Барлыєы жалпы неден басталды? Одан кейін не болды? Одан соѕ? Соѕы немен аяќталды? Ќара ќалпаќ. Бўл оќиєадаєы еѕ ўнамсызы не? Бўныѕ ќандай жаєымсыз салдарлары болуы мїмкін? Еѕ ќорќыныштысы не болуы мїмкін? Ќызыл ќалпаќ. Бўл оќиєада мўєалім не сезінді? Кґзі ќыли оќушы ќыздыѕ кґѕіл кїйі ќандай болды? Оны келемеж ќылєан бала не сезінді? Сыныптастар ґздерін ќандай кїйде сезінді? Ата-аналар ше? Директордыѕ сезімі ќандай кїйде болды? Сары ќалпаќ. Кез келген оќиєаны тек жаќсы немесе тек ќана жаман деп баєалауєа болмайды. Бўл оќиєаныѕ ќандай пайдалы жаєы болуы мїмкін? Ќандай жаєымды ќырларын кґруге болады? Кґк ќалпаќ. Бўл оќиєадан сіз ќандай ґмірлік сабаќ алдыѕыз? Алты тїрлі тїсті ќалпаќты ќалай пайдаєа асыруєа болады? Жасыл ќалпаќ. Бўл шыєармашыл ќалпаќ, кјне келіѕдер, бўл жаєдайдан шыєудыѕ жолын іздестірейік.

13. Негативті феномендерді позитивті сипаттап кесте толтыру.
Маќсаты: Негативті феномендердіѕ позитивті жаќтарын тауып їйрену. Кестеде дјстїрлі тїрде негативті деп есептелетін эмоциялар, тўлєалыќ ќасиеттер жјне мінез- ќўлыќ аспектілері берілген. Ќатысушылардан бўл ќўбылыстардыѕ позитивті жаќтарын табу сўралады. Кестені бірлесіп толтырады. Толтырылєаннан кейін ол шамамен мынадай болуы мїмкін. Жалќаулыќ ґте жоєарєы ќажеттіліктерден бас тартуєа мїмкіндік береді. Бірбеткейлік – «жоќ» деп айтуєа, беделділерге ќарсылыќ білдіруге мїмкіндік береді. Ќорќыныш – ќауіпті жаєдайлар мен объектілерден саќтануєа мїмкіндік береді. Агрессияшылдыќ – бірнјрсеге тез эмоционалды жјне тікелей реакция жасауєа мїмкіндік береді. Ќызєаныш – біреуді сїю жјне бірмезгілде ґзіѕді басќалар жек кґретіндей етіп ўстау ќабілеті.

14. «Ќызыл ќарандаш» жаттыєуы. Маќсаты: топ ќатысушыларына ґз јріптестері тарапынан баєа берушілік ќатынастыѕ тиімділігін сезінуге мїмкіндік беру. Жаттыєу топпен жїргізіледі. Ќатысушылардыѕ біреуі сол жаєында отырєан адамєа ґзініѕ бір проблеасы немесе басындаєы ќиын жаєдайы туралы айтады. Ол адамныѕ реакциясы «ќызыл ќарандаш» позициясы тўрєысынан болу керек, яєни осы проблемаєа алып келген мінез-ќўлыќќа баєа береді. Јрбір келесі отырєандар да осылай істеулері керек.
15. Толєаныс.
16. «Кїшті жаќтар» жаттыєуы. Маќсаты: топ мїшелеріне кез келген жаєдайды біржаќты жазєыру тўрєысынан емес, оныѕ кїшті жаќтарын да кґре білу ќажеттігін тїсіндіру. Ќатысушылар жўпќа бґлінеді. Жўптыѕ бірінші мїшесі бір-екі минуттыѕ ішінде серіктесіне ґз басындаєы ќиыншылыќтар мен проблемалары туралы айтып береді. Екіншісі оны тыѕдаєаннан кейін берілген жаєдайєа талдау жасай отырып, серіктесініѕ мінез-ќўлќындаєы кїшті жаќтарын тауып, ол туралы саралап айтып береді. Одан кейін олар рґлдерімен ауысады.

17. Толєаныс. Бўл жаттыєуды орындаєанда сіздер ќандай кґѕіл кїйде болдыѕыз? Ґз серіктесіѕіздіѕ мінезініѕ кїшті жаќтарын табу сіз їшін оѕай болды ма? Кім їшін ќиын болды? Кім оны жазєыруєа дайын тўрды? Неге?